Tết Nguyên đán là dịp để gia đình được sum vầy đoàn tụ sau một năm chăm chỉ làm việc. Đây là ngày lễ lớn nhất trong năm của người Việt với vô vàn các phong tục, tập quán được các thế hệ tiếp nối và lưu giữ. Sau đây chúng ta hãy cùng điểm qua các phong tục ngày tết của người Việt Nam nhé.
1. Các phong tục ngày Tết chung ba miền Bắc, Trung Nam
1.1. Phong tục Tảo mộ tổ tiên
Khi con cái tề tựu đông đủ trong gia đình sẽ cùng nhau đi thăm mộ tổ tiên và quét dọn khu mộ. Đến đây mọi người sẽ cùng nhau dâng hương hoa quả để cúng và mời vong linh của ông bà tổ tiên về ăn tết cùng con cháu. Tảo mộ thường diễn ra vào cuối năm từ ngày 23 đến ngày 30 tháng chạp âm lịch.
1.2. Phong tục cúng Tết ông Công ông Táo 23 tháng Chạp
Hằng năm cứ đến ngày 23 tháng Chạp, các gia đình Việt Nam sẽ dọn dẹp sạch sẽ nhà bếp để cúng ông Công, ông Táo. Lễ cúng truyền thống thường phải có cá vàng để tiễn ông về trời. Mong ông sẽ báo cáo với Ngọc Hoàng những điều tốt đẹp. Theo quan niệm dân gian đây là ngày Ngọc Hoàng sẽ trách phạt hay thưởng gia chủ dựa vào những gì mà ông Táo báo cáo.
1.3. Đi chợ sắm đồ Tết
Ngày xưa người người đi chợ Tết chủ yếu là để mua lá dong, mua thịt, mua hành gói bánh chưng. Nhưng ngày nay, người Việt còn mua thêm nhiều thứ như hoa mai, hoa đào,… và trái cây để bày mâm ngũ quả ngày Tết.
Các loài hoa ưa chuộng không thể thiếu ngày Tết đó là hoa đào, hoa mai, hoa hải đường, lay ơn, thược dược,… Tất cả đều mang ý nghĩa: để xua đuổi tà ma, cầu cho một năm mới luôn vui vẻ, hạnh phúc, thịnh vượng, viên mãn cho cả gia đình. Ngoài ra, các gia đình Việt còn mua thêm những cây quất để trang trí tại phòng khách. Cây quất với lộc xanh mơn mởn, hoa trắng lốm đốm, quả chín vàng ươm, sum suê tượng trưng cho sự sinh sôi, thịnh vượng, một năm tràn đầy và viên mãn.
1.4. Dọn dẹp nhà cửa
Thời điểm cuối năm là lúc mọi người trang hoàng lại nhà cửa của mình. Trong ngày này, tất cả đồ đạc trong nhà sẽ được đem ra chùi rửa thật sạch sẽ, chén bát mới sẽ được chuẩn bị sẵn cho mâm cỗ ngày tết. Các vật dụng trưng bày cũng được đem ra bày biện trang hoàng cho nhà cửa trông mới mẻ hơn.
1.5. Gói bánh Chưng, bánh Tét là một phong tục đẹp ngày Tết
Bánh chưng là một phong tục có từ nền văn minh lúa nếp đời vua Hùng Vương thứ 18. Ngày nay, vào tầm 28 – 29 Tết, các gia đình Việt Nam thường tụ tập gói bánh chưng, bánh tét để làm quà biếu Tết hoặc để thưởng thức trong gia đình.
Phải là người có bàn tay thật sự khéo léo mới có thể gói bánh đẹp và thật chặt. Nếu không gói kỹ bánh sẽ nứt và thấm nước, gây nhão bánh. Gói bánh Chưng để nhớ về công ơn của tổ tiên, cha mẹ và gợi nhớ đến câu chuyện vua Hùng kén phò mã từ rất lâu.
1.6. Dựng cây nêu ngày Tết
Cây nêu Tết là phong tục ngày tết thường thấy ở nhiều địa phương tại Việt Nam. Cây nêu là một cây tre cao khoảng 5 đến 6 mét. Ở ngọn cây có treo rất nhiều thứ như vàng mã, bùa trừ tà. Hình cá chép bằng giấy (phương tiện để táo quân về trời), cành xương rồng, bầu rượu bện bằng rơm, giải cờ vải tây, tấm vải điều (màu đỏ).
Một số địa phương cho treo lủng lẳng những chiếc khánh nhỏ bằng đất nung. Mỗi khi gió thổi, những khánh đất va chạm nhau tại thành những tiếng kêu leng keng nghe rất vui tai.
Theo quan niệm những vật treo ở cây nêu, cộng thêm những tiếng động của những chiếc khánh bằng đất. Là để báo hiệu cho ma quỷ biết rằng nơi đây là nhà có chủ, không được tới quấy nhiễu. Buổi tối, nhiều nhà thường treo một chiếc đèn lồng ở cây nêu để tổ tiên biết đường về nhà ăn Tết với con cháu.
1.7. Trưng bày mâm ngũ quả Phong tục ngày tết
Đây cũng là một phong tục không thể thiếu trong ngày Tết của các gia đình Việt. Mâm ngũ quả tượng trưng cho Kim – Mộc- Thủy – Hỏa – Thổ. 5 yếu tố cấu thành nên vũ trụ theo quan niệm của Khổng giáo với nghĩa chung sâu sắc. Gắn liền vơi sụ hiếu thảo và mong muốn những điều tốt đẹp sẽ đến trong năm mới.
1.8. Rước vong linh ông bà tổ tiên
Trong Đêm giao thừa, người Việt hay bày biện hoa quả, đồ cúng thành mâm cỗ để dâng lên ông bà. Người con trưởng sẽ thắp hương dâng lên bàn thờ, cầu xin tổ tiên chứng giám và phù hộ cho gia tộc được nhiều phước lành trong năm mới. Tiếp theo sau đó mọi người trong gia tộc đều chắp tay cung kính thỉnh vong linh ông bà về ăn Tết. Đây là phong tục truyền thống của người Việt Nam để tưởng nhớ về tổ tiên, cội nguồn, cùng ôn lại những kỉ niệm của năm cũ, ước mong cho năm mới sắp đến.
1.9. Đón giao thừa bên gia đình
Sau một năm dài mệt nhọc không được ở bên nhau, đây chính là dịp để mọi người ngồi lại, cũng nhau đón giờ khắc thiêng liêng nhất của một năm.Thời điểm chuyển giao giữa năm mới và năm cũ, là thời gian quan trọng khi đất trời giao hòa. Lễ cúng giao thừa còn được gọi là lễ trừ tịch diễn ra vào phút cuối cùng của năm. Với ý nghĩa bỏ hết điều xấu của năm cũ để đón những điều tốt đẹp cho năm mới.
1.10. Xuất hành đầu xuân
Vào ngày mùng một đầu năm người Việt Nam thường chọn giờ đẹp, hướng đẹp để xuất hành, hi vọng có năm mới may mắn mỗi khi bước chân ra khỏi nhà. Trong quan niệm của những người xưa, lúc xuất hành phải đi vào giờ Hoàng đạo. Nếu hợp với tuổi của người xuất hành thì càng tốt, không khắc. Do vậy chọn giờ xuất hành đẹp là điều vô cùng quan trọng.
1.11. Phong tục ngày tết Hái lộc đầu năm
Hái lộc đầu năm là phong tục bẻ cành lộc mang về nhà để lấy may mắn. Được diễn ra vào dịp Tết nguyên đán, trong những ngày đầu năm mới. Mọi người sẽ cùng nhau đi đến các đền chùa, các đình để thắp hương và hát lộc. Khi về mọi người sẽ hái một cành cây non biểu tượng cho rước lộc vào nhà. Trong những năm trở lại đây việc bẻ cây hái lộc đã không được sự hưởng ứng của mọi người nữa. Thay vào đó là những phong bao lì xì được gắn trên những cây mai. Trong đó sẽ có những câu đối tết, những câu chúc may mắn cho ngày xuân.
1.12. Xông đất là một phong tục quan trong của người Việt
Xông đất là một phong tục ngày tết rất là quan trọng của người Việt Nam. Người xông đất sẽ quyết định cả một năm vui vẻ, phát đạt hay không may mắn của mình. Vì thế, họ thường mời những người có vận may, có tuổi hợp với chủ nhà đến xông đất. Vì người Việt tin rằng, người đó sẽ mang may mắn, điềm lành trong suốt cả một năm. Người xông đất phải ăn mặc chỉnh tề, rồi đi hết 1 vòng quanh nhà với hi vọng may mắn sẽ luôn tràn ngập.
1.13. Đi chúc tết đầu xuân
Phong tục chúc Tết của người Việt được gói gọn trong câu thành ngữ: “Mồng một Tết cha, mồng hai Tết mẹ, mồng ba Tết thầy”. Đó là nếp sống đã trở thành phong tục ngày Tết, được bảo tồn và giữ gìn qua bao thế hệ. Thể hiện lòng hiếu thảo, sự tri ân của con cháu với ông bà cha mẹ. Hai bên nội – ngoại và tinh thần “Uống nước nhớ nguồn” của người Việt.
1.14. Màu đỏ – màu đặc trưng của ngày Tết
Theo quan niệm của dân gian, màu đỏ là màu tượng trưng cho phát tài và may mắn. Ngày Tết của Việt Nam ngập tràn màu đỏ: câu đối đỏ, phong bao lì xì đỏ, quyển lịch cũng màu đỏ. Người Việt Nam cũng thích chưng những loại hoa ánh đỏ như hồng, hoa đào, v.v… Trước đây khi pháo còn được cho phép đốt. Đường xá ngập tràn trong màu đỏ của xác pháo nổ rân kể từ giao thừa đến rạng sáng Tết. Rồi nổ lẻ tẻ mãi cho đến khi nào hết “mồng” mới thôi.
1.15. Xin chữ Ông Đồ
Xin chữ là một nét đẹp truyền thống bởi người dân quan niệm xin chữ ngày xuân mang nhiều ý nghĩa văn hóa. Thể hiện sự trọng chữ nghĩa, trọng tri thức và cũng là mong muốn xin được con chữ lấy may mắn, cầu một năm tài lộc, phúc thọ đầy nhà. Những người đi xin chữ thường là thanh niên, người lớn, học sinh. Những nét chữ uyển chuyển của ông Đồ như rồng bay phượng múa, thể hiện khiếu thẩm mỹ của người xin chữ và khả năng viết chữ đẹp của người cho chữ.
1.16. Mừng tuổi lì xì
Đã từ lâu, mừng tuổi hay lì xì trở thành một nét văn hóa mỗi dịp đầu năm mới của người Việt Nam. Người ta mừng tuổi nhau cũng là trao nhau những lời chúc tốt đẹp với hy vọng có một năm mới bình an, may mắn.
Tiền mừng tuổi nhận được trong ngày Tết còn gọi là tiền “mở hàng”. Xưa còn có lệ tiền cho vào phong bao phải là tiền lẻ (chứ không dùng tiền chẵn). Ngụ ý tiền này sẽ sinh sôi nảy nở thêm nhiều. Số tiền trong phong bao lì xì không quan trọng số lượng, cả người nhận và trao lì xì đều trao nhau sự vui vẻ cho một ngày đầu năm mới đầy may mắn.
1.17. Phong tục Khai nghề đầu năm
Khai nghề đầu Xuân không phải nghi lễ bắt buộc thực hiện trong ngày Tết. Nhưng từ lâu, nó đã được duy trì như một nét đẹp văn hóa truyền thống của người Việt. Vào dịp này, những người có chức tước sẽ khai ấn, học trò sẽ khai bút, nhà nông khai canh, thợ thủ công khai công, người buôn bán mở cửa hàng lấy ngày. Sau ngày mồng một tất cả mọi người đều chọn ngày tốt để khai nghề.
2. Những phong tục riêng ngày tết của 3 miền
2.1. Phong tục ngày tết đặc trưng của miền Bắc
2.1.1. Hoa đào, chưng quất trong nhà
Đào là loài hoa không thể thiếu trong ngày Tết ở miền Bắc, màu hồng đỏ của đào được xem là màu xui đuổi vận rủi, mang lại may mắn, tiền tài cho gia chủ trong năm mới. Hiện nay, trên thị trường có 4 loại đào hay được chọn để chơi Tết đó là đào bích, đào thất thốn, bạch đào và đào rừng. Trong đó, đào bích với giá thành hợp lý, bông to, dễ sống là loại đào được ưa chuộng nhất.
Ngoài ra, người ta còn chưng quất trong nhà vào dịp Tết vì họ cho rằng quất là biểu tượng của điềm lành, chưng quất sẽ đem lại cảm giác hanh thông trong gia đình. Một điểm đặc biệt nữa là quất còn đại diện cho 5 màu sắc cơ bản của ngũ hành: Kim (hoa màu trắng) sinh Thủy (lá xanh đậm), Thủy sinh Mộc (thân cây), Mộc sinh Hỏa (quả chín màu cam), Hỏa sinh Thổ (đất trong chậu) và Thổ sinh Kim (hoa màu trắng).
2.1.2 Mâm ngũ quả của miền Bắc
Mâm ngũ quả của người miền Bắc thường có chuối, phật thủ (hay bưởi), cam (quýt hoặc hồng), đào (hoặc roi), mận (hồng xiêm hoặc nho). Mỗi loại quả kể trên có một màu sắc tương ứng với mỗi hành trong Ngũ hành và người miền Bắc tin rằng 1 mâm ngũ quả có đầy đủ Ngũ hành, tương sinh tương khắc sẽ sinh ra tài lộc trong năm mới.
2.1.3 Phong tục Xông đất của miền Bắc
Xông nhà đầu năm là 1 tập tục vô cùng quan trọng và sẽ quyết định sự thịnh vượng của gia đình đó trong suốt 1 năm của người miền Bắc. Người được gia chủ mời xông đất sau giao thừa thường là người hợp tuổi, khỏe mạnh, thành đạt, tốt tính. Người xông đất sẽ tới thăm nhà, cầu chúc gia chủ những điều tốt đẹp. Chính vì thế, người Bắc thường tránh đi chúc Tết vào sáng sớm, vì lo sẽ trở thành người xông nhà “bất đắc dĩ”, không hợp ý gia đình.
2.2. Phong tục ngày tết đặc trưng của miền Trung
2.2.1. Chưng hoa ngày Tết
Ngoài hai loại hoa đặc trưng cho Tết là đào và mai, thì người miền Trung hầu như nhà nào cũng có thêm những loại hoa để thờ cúng và hoa trang trí. Hoa dùng để thờ cúng có thể là hoa vạn thọ, cúc, lay ơn, hoa huệ… Hoa để trang trí nhà cửa thì muôn màu sắc như hoa hồng, hoa thuỷ tiên, hoa thược dược, hoa violet,…
2.2.2 Mâm ngũ quả của miền Trung
Không cần cầu kỳ như miền Bắc, mâm ngũ quả của miền Trung khá đơn giản thường có chuối, cam, quýt, đu đủ, dừa và một số loại trái cây khác, chủ yếu là có gì cúng nấy, thành tâm dâng lên tổ tiên.
2.2.3 Mâm cỗ miền Trung
Mâm cơm ngày Tết của người miền Trung không bao giờ thiếu bánh tét, đây là loại bánh khá phổ biến ở đây. Đa phần các mâm cỗ Tết ở đây khá đơn giản, tuy nhiên ở một số tỉnh nhất là Huế, mâm cỗ được làm khá cầu kỳ với đầy đủ các món mặn, ngọt.
2.3. Phong tục ngày tết đặc trưng của miền Nam
2.3.1. Hoa mai vàng ngày tết
Vì có khí hậu nắng ấm quanh năm, thời tiết ở miền Nam rất thuận lợi cho sự sinh trưởng của mai nên mỗi năm, năm hết Tết đến người miền Nam thường chọn chưng mai vàng vào ngày Tết, vinh hiển, tài lộc và phát đạt trong năm mới. Khi chọn mai, người ta thường chọn mai búp to, tròn và mẩy, để mai nở đúng dịp giáp Tết người dân thường lặt lá mai trước từ khoảng 10 đến 20 ngày tùy vào thời tiết.
2.3.2. Mâm ngũ quả của người miền Nam
Cầu vừa đủ xài là câu nói rất quen thuộc của người miền Nam khi bày mâm ngũ quả. Trên mâm quả đặc trưng trong phong tục đón Tết ở miền Nam luôn luôn có mãng cầu, dừa xiêm, đu đủ và xoài, khi đọc chệch sẽ thành “cầu vừa đủ xài”. Ở một số nơi sẽ bày thêm sung để thành “cầu vừa đủ xài sung” với mong muốn cuộc sống ấm no, sung túc trong năm mới. Tuy nhiên, khác với người miền Bắc, họ không bày cam quýt vì quan niệm “cam đành quýt đoạn”, tượng trưng cho sự ly tán, chia lìa.
2.3.3. Mâm cơm ngày Tết
Mâm cơm Tết của người miền Nam đơn giản hơn, nhưng vẫn không kém phần đủ đầy, ngon miệng. Phần lớn các món thường được nấu sẵn, chỉ việc này ra. Trong đó không thể thiết thịt kho tàu, bánh tét, chả nem và khổ qua dồn thịt. Phụ nữ trong gia đình thường không tốn quá nhiều công sức cho mâm cơm. Thay vào đó, họ dành thời gian làm đẹp, vui chơi, quây quần bên gia đình.
Mỗi vùng, mỗi miền đều có những phong tục đón Tết khác nhau mang đậm tính vùng miền và văn hóa địa phương. Điều này tạo ra sự khác biệt thú vị, phong phú trong lễ nghi, cách thức đón Tết của ba miền Bắc – Trung – Nam. Nhưng tất cả đều mong muốn phong tục truyền thống đó sẽ được giữ mãi sau này. Hy vọng sau khi đọc xong bài viết này các bạn sẽ hiểu hơn về các phong tục truyền thống của người Việt.
Hoàng Tùng tổng hợp